Problemy z oceną badań naukowych
38_4_bigFrancis Bacon, angielski filozof żyjący w na początku XVII wieku, w swoich pismach kwestionował wartość ówczesnej wiedzy naukowej. Zadawał pytanie, czy możemy w pełni polegać na naszej wiedzy. Starożytni filozofowie na podstawie istniejącej wiedzy budowali podstawy logicznej dedukcji. Dla Bacona nie było to wystarczające. Doszedł on do wniosku, że hipotezę naukową należy potwierdzać za pomocą obserwacji i eksperymentu w warunkach kontrolowanych. To stwierdzenie pozostaje aktualne po dzień dzisiejszy. Teorie naukowe, zanim zostaną zaakceptowane, muszą być wielokrotnie potwierdzone przez wielu niezależnych badaczy.
Badania populacyjne
Wiele badań naukowych jest opartych na obserwacji specyficznych badanych grup. Ten rodzaj badań znany jest pod nazwą epidemiologii i jest wykorzystywany od kilku stuleci, zwłaszcza w dziedzinie zdrowia publicznego. Początkowo badania koncentrowały się na znalezieniu związków pomiędzy chorobami zakaźnymi a stanem higieny. Obecnie obejmują bardzo dużą grupę zagadnień. Typowe badania epidemiologiczne badają np. związki pomiędzy chorobą niedokrwienną serca lub chorobami nowotworowymi a sposobem żywienia, trybem życia i czynnikami genetycznymi.
Badania epidemiologiczne pomagają wykryć, jakie czynniki żywieniowe wymagają dalszych badań w aspekcie ryzyka poszczególnych chorób; natomiast najczęściej nie wykazują, co jest przyczyną a co skutkiem. Na przykład, jeżeli w badaniu wykazano, że wegetarianie żyją dłużej niż osoby spożywające produkty mięsne, to z tej informacji nie wynika, czy przyczyna dłuższego życia zależy od wegetarianizmu per se czy od innych czynników składających się na tryb życia. W rzeczywistości prawie każde zdarzenie zależy od wielu wpływających na nie czynników i często trudno jest wskazać, który z tych czynników jest naprawdę ważny. Dlatego badania epidemiologiczne są punktem startowym dla następnych badań, które powinny przeanalizować wszystkie możliwe czynniki. Dopiero na podstawie tych następnych badań można odróżnić czynniki przyczynowe od przypadkowych.
Igła w stogu siana
Badacze są świadomi istnienia ograniczeń poszczególnych badań. W przeszłości PRZED poinformowaniem społeczeństwa o wynikach badania były ono gorąco dyskutowane i rygorystycznie oceniane przez grono ekspertów. Obecnie, w czasach w których liczy się przede wszystkim świeża informacja, ten istotny etap bywa często pomijany. Dlatego społeczeństwo często bywa informowane o "nowych" odkryciach naukowych, zanim zostały one on zweryfikowane przez społeczność naukową. Dla osób nie będących naukowcami odczytywanie celu i wyników badań naukowych jest często trudne i nierzadko prowadzi do wyciągnięcia mylnych wniosków.
Zatem jak można ocenić, czy wyniki badania są istotne i przydatne? Czy w związku z tymi wynikami należy dokonać zmian w sposobie żywienia? Oto kilka sposobów, które pozwolą na znalezienie przysłowiowej igły w stogu siana:
Nie należy dokonywać zmian w sposobie żywienia na podstawie wyników jednego badania, zwłaszcza gdy to badanie zostało opisane jako pierwsze zajmujące się danym problemem albo jego wyniki mają charakter wstępny. Dla potwierdzenia lub odrzucenia wyników należy przeprowadzić wiele następnych badań.
Należy sprawdzić, jaka społeczność była badana. Jeżeli były to młode kobiety, to wyniki nie muszą odnosić się do mężczyzn lub ludzi w starszym wieku. Wyniki badań prowadzonych na zwierzętach niekoniecznie muszą odnosić się do ludzi.
Wykazanie różnych zależności nie dowodzi związków przyczynowo-skutkowych. Zawsze niezbędne są dalsze badania potwierdzające, czy stwierdzone zależności istnieją rzeczywiście.
Ocena ryzyka
Innym polem potencjalnych nieporozumień dotyczących wyników badań naukowych jest podawana we wnioskach ocena potencjalnego ryzyka lub korzyści. Załóżmy, że badanie wykryło, że stosowanie jakiegoś suplementu zmniejsza ryzyko występowania poważnej choroby. Brzmi to bardzo przekonywująco i zachęca do stosowania tego suplementu. Ale należy brać pod uwagę, że ta choroba występuje bardzo rzadko i dlatego zalecenie stosowania przez wszystkich tego suplementu jest niecelowe. Natomiast w przypadku wykrycia, że ten sam suplement zapobiega chorobie występującej bardzo często, wnioski dla społeczeństwa jako ogółu będą bardzo przydatne.
Metoda naukowa
Wyniki różnych badań naukowych nie zawsze muszą pozostawać w zgodzie. Należy je traktować jako cząstkę nieustannego dialogu pomiędzy badaczami. Różne opinie ekspertów na temat tego samego problemu świadczą, że nauka jest procesem dynamicznym, podlegającym ciągłej ewolucji.
Piśmiennictwo:
Dunbar R (1995) The Trouble with Science. Faber and Faber. London ISBN 0-571- 17448-5s
FOOD TODAY (Żywność Dzisiaj) 06/2003
źródło: Europejska Rada Informacji o Żywności - EUFIC
