Żywność i aktywność fizyczna a choroby nowotworowe – przegląd badań
W listopadzie 2007 roku opublikowano obszerne sprawozdanie, w którym dokonano przeglądu badań dotyczących wpływu trybu życia na ryzyko zachorowania na różne choroby nowotworowe. Przegląd, opublikowany wspólnie przez Światową Fundację Badań nad Rakiem (World Cancer Research Fund – WCRF) oraz Amerykański Instytut Badań nad Rakiem (American Institute for Cancer Research – AICR) opisuje aktualny stan wiedzy dotyczący powiązań pomiędzy sposobem żywienia, składem ciała, aktywnością fizyczną a występowaniem różnych chorób nowotworowych.
Niektórym nowotworom można zapobiegać
Do powstania choroby nowotworowej prowadzą uszkodzenia materiału genetycznego, ale tylko 5 – 10% chorób nowotworowych jest dziedziczonych bezpośrednio. U zdecydowanej większości osób, które posiadają odziedziczony gen sprzyjający powstaniu choroby nowotworowej nie dochodzi do jej powstania, chociaż ryzyko jest wyższe niż w ogólnej populacji. Dzieje się tak dlatego, że najważniejszym czynnikiem decydującym o rozwoju choroby nowotworowej lub jej niebecności, jest narażenie na specyficzne czynniki środowiskowe, które prowadzą do uszkodzenia genów. Chociaż nie uda nam się uniknąć wszystkich znanych karcynogenów środowiskowych (substancji, które sprzyjają rozwojowi choroby nowotworowej), takich jak palenie tytoniu, narażenie na szkodliwe promieniowanie oraz infekcje, to jednak możemy wpływać na nasze życie w taki sposób, aby zmniejszać narażenie na czynniki uszkadzające nasze DNA. Dotyczy do zwłaszcza prozdrowotnego sposobu żywienia i wyborów związanych ze stylem życia.
Przesłanki niniejszego raportu
Od czasu opublikowania pierwszego sprawozdania WCRF przed 10 laty doszło do znacznego rozwoju badań dotyczących zapobiegania chorobom nowotworowym. W tym czasie opracowano i wdrożono szereg nowych metod elektronicznych, które wpłynęły na pogłębienie możliwości analizy dostępnych danych. Dlatego zaistniała potrzeba opublikowania kolejnego przeglądu. Ponad 20 wybitnych światowych ekspertów w ciągu 5 lat dokonało szeregu przeglądów systematycznych piśmiennictwa światowego, aby wyciągnąć wnioski, w jaki sposób na ryzyko chorób nowotworowych wpływają podlegające modyfikacji czynniki (WCRF/AICR 2007). W oparciu o jakość i siłę dowodów naukowych wyciągnięto wnioski dotyczące działania ochronnego lub sprzyjającego rozwojowi choroby nowotworowej takich czynników jak produkty spożywcze, składniki odżywcze, skład ciała oraz aktywność fizyczna. Dowody klasyfikowano jako przekonujące, prawdopodobne lub ograniczone. Związek przyczynowy jest bardziej prawdopodobny w sytuacji, gdy skumulowana moc dowodów epidemiologicznych, wyników badań eksperymentalnych i klinicznych jest spójna, jednoznaczna, silna, powtarzalna i przekonująca. Najprawdopodobniej siła pojedynczego oddziaływania żadnego z ocenianych czynników nie jest wystarczająca dla stwierdzenia jednoznacznej zależności przyczynowej. W artykule przedstawiono dostępne dane dotyczące znaczenia poszczególnych czynników środowiskowych zgodne z obecnym stanem wiedzy, wraz z oceną, czy powiązania są przekonujące czy prawdopodobne.
Aktywność fizyczna
Organizm ludzki jest zbudowany w taki sposób, aby mógł być poddawany regularnej aktywności fizycznej. Ale w ciągu ostatnich lat, zwłaszcza w państwach wysoko rozwiniętych, aktywność fizyczna ludzi wyraźnie się zmniejszyła. Aktywność zawodowa polega coraz bardziej na pracy siedzącej, większość podróży odbywa się przy użyciu pojazdów mechanicznych, specjalistyczne urządzenia wykonują większość prac domowych a aktywną rekreację podczas czasu wolnego zastąpiło oglądanie telewizji i zabawa w gry komputerowe. Brak aktywności fizycznej wydaje się być ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój nadwagi i otyłości, które z kolei zwiększają ryzyko niektórych chorób nowotworowych. Obecny raport wspiera teorię, która głosi, że organizm ludzki jest przystosowany do aktywności fizycznej w ciągu całego życia a siedzący tryb życia może nie sprzyjać zdrowiu.
Wnioski
Istnieją przekonujące dowody, że aktywność fizyczna jest czynnikiem ochronnym przed wystąpieniem raka jelita i prawdopodobnie działa ochronnie w stosunku do raka trzonu macicy i piersi u kobiet po menopauzie. Istniejące dane przemawiają za stwierdzeniem, iż korzystnie oddziałuje każdy rodzaj aktywności fizycznej w każdym nasileniu a dotychczas istnieją bardzo ograniczone dane dotyczące wpływu określonych rodzajów aktywności fizycznej.
Zawartość tłuszczu w organizmie
W związku z obfitością dostępnego pożywienia pojawił się w skali światowej problem nadwagi i otyłości. Nie znamy dobrze mechanizmów, poprzez które wysoka zawartość tłuszczu w organizmie wpływa na zwiększenie ryzyka chorób nowotworowych. Tym niemniej dostępne dane sugerują, że:
* Otyłość, a zwłaszcza otyłość brzuszna, przyczynia się do podwyższenia stężenia hormonów i czynników wzrostu, które sprzyjają rozwojowi komórek nowotworowych. Na przykład zwiększone wydzielanie insuliny zwiększa ryzyko raka jelita grubego i trzonu macicy, a prawdopodobnie również raka trzustki i nerki, natomiast zwiększone wydzielanie leptyny jest związane z występowaniem raka jelita grubego i prostaty.
* Otyłość jest stanem charakteryzującym się występowaniem przewlekłej reakcji zapalnej o małym nasileniu. Stan zapalny jest fizjologiczną odpowiedzią na uraz lub infekcję i wtedy jest korzystny dla organizmu. Jednak przewlekły stan zapalny może powodować uszkodzenie DNA i rozwój chorób nowotworowych.
Wnioski
Związki pomiędzy nadmierną zawartością tłuszczu w organizmie a występowaniem chorób nowotworowych są obecnie lepiej udokumentowane niż w latach 90. W szczególności istnieją przekonujące dane, że istnieje przyczynowa zależność pomiędzy wysoką zawartością tłuszczu a rakiem przełyku, trzustki, jelita grubego, trzonu macicy, nerki i piersi (u kobiet po menopauzie), a prawdopodobnie również rakiem pęcherzyka żółciowego (w tym przypadku wpływ jest zarówno bezpośredni i pośredni – poprzez większe ryzyko kamicy żółciowej). Z kolei wysoka zawartość tkanki tłuszczowej ma prawdopodobnie działanie ochronne w przypadku raka piersi u kobiet przed menopauzą, ale nie zidentyfikowano dotychczas mechanizmu, który decyduje o tym efekcie.
Karmienie piersią
Zainteresowanie naukowców karmieniem piersią tradycyjnie dotyczyło jego wpływu na rozwój dziecka. Jednak ostatnio zwrócono uwagę na korzyści wynikające z karmienia piersią na przebieg późniejszego życia dziecka oraz korzyści dla matki. Niedawno opublikowane wyniki badań świadczą, że im dłużej kobieta karmi piersią, tym silnej występuje efekt ochronny przed wystąpieniem u niej raka piersi. Przypuszcza się, że odpowiedzialne za ten efekt są zmiany dotyczące wydzielania hormonów związanych z cyklem miesiączkowym.
Wnioski
Istnieją przekonujące dowody, iż karmienie piersią wykazuje wpływ ochronny przed rozwojem raka piersi u matki (w każdym wieku, w tym również po menopauzie).
Błonnik pokarmowy
Błonnik pokarmowy jest obecny przede wszystkim w produktach zbożowych, korzeniach roślin, bulwach, roślinach strączkowych, owocach i warzywach. Chociaż nie dowiedziono istnienia jednoznacznych powiązań pomiędzy spożyciem poszczególnych produktów spożywczych zawierających błonnik na ryzyko wystąpienia chorób nowotworowych, to jednak istnieją silne dowody na istnienie ochronnego działania błonnika w stosunku do raka jelita grubego. Błonnik zwiększa objętość stolca i przyspiesza pasaż jelitowy resztek pokarmowych a prawdopodobnie również przyspiesza przechodzenie substancji rakotwórczych przez przewód pokarmowy. Składniki błonnika, które podlegają fermentacji w jelicie grubym pod wpływem bakterii jelitowych, zwiększają zawartość krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych, działających ochronnie na komórki jelita.
Wnioski
Produkty spożywcze zawierające błonnik pokarmowy prawdopodobnie mają wpływ ochronny w stosunku do raka jelita grubego.
Owoce i warzywa
Owoce i warzywa są głównym źródłem żywieniowym witamin, składników mineralnych i roślinnych składników odżywczych. W raporcie zawarto stwierdzenie, że trudno jest określić związki pomiędzy poszczególnymi produktami roślinnymi a chorobami nowotworowymi, ze względu na zawartość w nich olbrzymiej ilości składników odżywczych, które mogą mieć znaczenie w zapobieganiu chorób nowotworowych. Więcej danych przyniosły badania, na podstawie których określono podstawowe ochronnie działające składniki odżywcze, takie jak karoten, obecny w pomidorach likopen, witamina C i witaminy z grupy B oraz selen. Te składniki odżywcze chronią DNA przed uszkodzeniem oksydacyjnym i/lub hamują aktywację karcynogenów obecnych w organizmie poprzez hamowanie rozwoju lub powodowanie śmierci komórek nowotworowych.
Wnioski
Raport stwierdza, że dowody na ochronne działanie warzyw i owoców w stosunku do wystąpienia chorób nowotworowych nie są tak oczywiste, jak to uważano do niedawna. Jest prawdopodobne, że warzywa i owoce nie zawierające skrobi chronią przed rakiem jamy ustnej, gardła, przełyku, płuc i żołądka. Produkty spożywcze, które wykazują działanie ochronne w przypadku niektórych chorób nowotworowych, to:
* siekany czosnek w stosunku do raka żołądka (siekanie uwalnia z czosnku enzym, który ułatwia tworzenie korzystnych związków siarkowych)
* karotenoidy w stosunku do raka jamy ustnej, gardła i płuc
* likopen (obecny w pomidorach, zwłaszcza przetworzonych, takich jak sosy pomidorowe, zupy i keczup) w stosunku do raka prostaty
* witamina C w stosunku do raka przełyku
Alkohol
Alkohol był spożywany w większości społeczności ludzkich na świecie, co najmniej od czasów paleolitycznych. Piwo, wino i wysokoprocentowe napoje alkoholowe są popularnymi napojami wszędzie na świecie. Chociaż przewlekłe stosowanie alkoholu jest dobrze znanym czynnikiem powodującym marskość wątroby, to niekorzystny wpływ alkoholu na inne aspekty zdrowotne jest znany dopiero od niedawna. Obecnie etanol jest uznawany za czynnik rakotwórczy, niezależnie od rodzaju napoju alkoholowego. Nie określono bezpiecznego progu picia alkoholu, ale można stwierdzić, że im wyższe spożycie alkoholu, tym większe ryzyko rozwoju choroby nowotworowej.
Wnioski
Dowody naukowe są obecnie silniejsze niż w przeszłości. Istnieją przekonujące dowody na zależność przyczynową pomiędzy spożyciem alkoholu a występowaniem raka gardła, przełyku, jelita grubego (u mężczyzn) oraz piersi (u kobiet). Prawdopodobny związek istnieje pomiędzy piciem napojów alkoholowych a rozwojem raka wątroby i jelita grubego u kobiet.
Mięso, ryby i jaja
Uważa się, że należymy do organizmów wszystkożernych i że prozdrowotny sposób żywienia obejmuje włączenie zarówno produktów pochodzenia roślinnego jak i zwierzęcego – takich jak mięso, ryby i jaja. Produkty te są dobrym źródłem białka wysokiej jakości oraz wielu cennych mikroskładników. Jednak po spożyciu czerwonego mięsa (np. wołowiny, wieprzowiny czy jagnięciny) wzrasta w organizmie zawartość związków azotowych, prawdopodobnie ze względu na wysoką zawartość w tych produktach hemu i żelaza. Wiele przetworzonych produktów mięsnych, takich jak szynka, bekon, wędzonki, kiełbasy i hot-dogi zawiera azotany, azotyny i inne substancje utrwalające dodawane podczas ich wyrobu. Przy spożyciu w nadmiernych ilościach, azotany i azotyny zawarte w pożywieniu są prawdopodobnie związkami rakotwórczymi dla ludzi, ponieważ w organizmie są przetwarzane na karcynogenne N-nitrozwiązki.
Wnioski
Istnieją przekonujące dowody, że stałe wysokie spożycie czerwonego mięsa i wyrobów mięsnych zwiększa ryzyko raka jelita grubego.
Mleko i produkty mleczne
Mleko i produkty pochodzące z mleka, takie jak sery, masło i jogurty, są spożywane od czasu udomowienia zwierząt przeżuwających. Dobrym markerem spożycia mleka w społeczeństwie typu „zachodniego”, do którego należy Europa, jest spożycie wapnia. Wapń pochodzący z pożywienia uważany jest za czynnik chroniący przed chorobami nowotworowymi, ponieważ reguluje on wzrost komórki, komórkowe procesy naprawcze oraz może wiązać w jelitach sole kwasów żółciowych i tłuszcze, co zapobiega uszkodzeniom śluzówki jelit. W mleku zawarte są również składniki aktywne biologicznie, które również mogą działać ochronnie. Z drugiej strony, wysokie spożycie wapnia nasila proliferację komórkową w prostacie.
Wnioski
Badania dotyczące spożycia produktów mlecznych i występowania chorób nowotworowych są prowadzone w różnych kierunkach. Mleko prawdopodobnie ma działanie ochronne w stosunku do raka jelita grubego; istnieją również ograniczone dane na temat ochronnego działania mleka w stosunku do raka pęcherza moczowego. Prawdopodobnie istnieje zależność przyczynowa pomiędzy wysokim spożyciem wapnia a rakiem prostaty.
Tłuszcze, oleje, cukry proste i sól
Tłuszcze i oleje są składnikami pożywienia o najwyższej gęstości energetycznej. Cukry proste to węglowodany cechujące się słodkim smakiem. Tłuszcze i cukry proste są składnikami wielu produktów i napojów o wysokiej zawartości energetycznej, które mogą przyczyniać się do wzrostu masy ciała i nadwagi, co zwiększa ryzyko niektórych chorób nowotworowych. Jednak dotychczas nie dysponujemy przekonującymi czy nawet prawdopodobnymi dowodami, że tłuszcze, oleje lub cukry proste zwiększają ryzyko jakiejkolwiek choroby nowotworowej.
Sól (chlorek sodu) jest niezbędnym składnikiem dla prawidłowego funkcjonowania organizmu, a w przeszłości był cennym artykułem handlowym. Obecnie sól w dużej obfitości znajduje się w wielu produktach, a zwłaszcza produktach przetworzonych, do których utrwalania stosowana jest sól, takich jak solone mięso, ryby, oliwki, wędliny, produkty gotowe do spożycia, sosy oraz chipsy, orzechy i inne pikantne przekąski. Dysponujemy dowodami, iż wysokie spożycie soli uszkadza błonę śluzową żołądka, zwiększa wytwarzanie związków N-nitrozowych i sprzyja karcynogenezie w żołądku.
Wnioski
Wysokie spożycie soli i produktów przechowywanych z dodatkiem soli jest prawdopodobnym czynnikiem zwiększającym ryzyko raka żołądka.
Nasze wybory mają znaczenie
Przewlekłe choroby niezakaźne, w tym choroby nowotworowe, są uznawane za główny problem zdrowia publicznego na całym świecie. Niniejszy raport, w którym dokonano przeglądu piśmiennictwa, przedstawia aktualną wiedzę na temat chorób nowotworowych, wskazując, w jakim stopniu składniki odżywcze, sposób żywienia, aktywność fizyczna i skład ciała wpływają na ryzyko chorób nowotworowych, z uwzględnieniem, które czynniki są najważniejsze. Informacje te będą najbardziej użyteczne, jeśli będą stosowane wraz z zaleceniami żywieniowymi wydanymi w celu promowania prozdrowotnego trybu życia przez odpowiednie urzędy krajowe.
Dokonywanie rozsądnych wyborów dotyczących sposobu żywienia i stylu życia w młodości i podczas dorosłego życia pozwala na zmniejszenie ryzyka takich chorób jak otyłość, chorób układu krążenia na tle miażdżycy, nadciśnienia tętniczego, cukrzycy oraz niektórych chorób nowotworowych. Prozdrowotny sposób żywienia oznacza zrównoważony dobór pożywienia, spożywanie niektórych produktów w ograniczonych ilościach oraz włączanie do swojego pożywienia różnorodnych produktów.
Piśmiennictwo
1. WCRF/AICR (1997). Food, Nutrition and the Prevention of Cancer – a Global Perspective. Washington D.C.
2. WCRF/AICR (2007). Food, Nutrition, Physical Activity and the Prevention of Cancer – a Global Perspective. Washington D.C. Available from www.dietandcancerreport.org
FOOD TODAY (Żywność Dzisiaj) 05/2008
źródło: Europejska Rada Informacji o Żywności - EUFIC
